Naukowcy z Ruur University Bochum i San Francisco State University sugerują, że ludzka świadomość nie jest pojedynczym stanem, lecz ewoluowała w trzech oddzielnych warstwach. Warstwy te to podstawowe pobudzenie, ogólna czujność i refleksyjna samoświadomość – każda z nich ewoluowała, aby stawić czoła konkretnym wyzwaniom związanym z przetrwaniem, ostatecznie kształtując sposób, w jaki postrzegamy świat i nasze w nim miejsce.
Poziom pierwszy: Instynkt przetrwania
Najbardziej prymitywną formą świadomości jest podstawowa pobudliwość. Nie chodzi tu o myślenie czy odczuwanie, ale o surową, biologiczną reakcję na niebezpieczeństwo. Ból w tym kontekście nie jest porażką, ale brutalnie skutecznym systemem alarmowym. Powoduje, że organizmy reagują na zagrożenia – uciekając, zamarzając lub walcząc – zapewniając przetrwanie w sytuacjach życia i śmierci. Jak wyjaśnia dr Newan: „Z ewolucyjnego punktu widzenia najpierw wyewoluowała podstawowa pobudliwość, której podstawową funkcją było wprowadzanie organizmu w stan ALARM w sytuacjach zagrażających życiu, aby organizm mógł pozostać przy życiu”.
Nie jest to cecha wyłącznie ludzka. Nawet proste organizmy wyewoluowały sposoby reagowania na krzywdę, a ból stanowi podstawowy bodziec dla tych reakcji.
Drugi poziom: skupiona uwaga
W miarę jak mózg staje się coraz bardziej złożony, zwiększa się także nasza zdolność do przetwarzania informacji. Pojawiła się ogólna czujność, która pozwoliła nam odfiltrować czynniki rozpraszające i skupić się na krytycznych bodźcach. Wyobraź sobie, że widzisz dym, gdy ktoś do ciebie mówi: natychmiast dajesz pierwszeństwo dymowi i szukasz ognia.
Dr Montemayor zauważa, że nie chodzi tu tylko o podstawową przyczynę i skutek („dym pochodzi z ognia”), ale także o poznanie złożonych korelacji – co jest podstawą badań naukowych. To selektywne skupienie pozwala uczyć się, rozwiązywać problemy i dostosowywać się do nowych środowisk. To decydujący krok wykraczający poza zwykłą reakcję na bezpośrednie niebezpieczeństwo.
Poziom trzeci: Samoświadomy umysł
Ostatnim elementem układanki jest refleksyjna samoświadomość. To tutaj rzeczy stają się wyjątkowo ludzkie (i można je znaleźć u niektórych innych wysoko rozwiniętych zwierząt). Oznacza to, że możemy nie tylko postrzegać świat, ale także zastanawiać się nad sobą w tym świecie.
Potrafimy wyrobić sobie wewnętrzny obraz siebie, planować przyszłość i integrować się z innymi w złożonych strukturach społecznych. Prostym przykładem jest umiejętność rozpoznawania siebie w lustrze, umiejętność, którą dzieci rozwijają około 18 miesiąca życia. Ta samoświadomość jest niezbędna dla spójności społecznej i skoordynowanego zachowania.
„Świadomość refleksyjna… pozwala nam lepiej integrować się ze społeczeństwem i koordynować nasze działania z innymi” – mówi dr Newan.
Ten trójwarstwowy model sugeruje, że świadomość nie jest jednolitym doświadczeniem, ale zagnieżdżoną hierarchią budowaną przez miliony lat ewolucji. Każda warstwa funkcjonuje do dziś, wpływając na to, jak postrzegamy ból, uczymy się z doświadczeń świata i rozumiemy własne istnienie.
Odkrycia badaczy, opublikowane w Philosophical Transactions of the Royal Society B, dają wyraźniejszy obraz ewolucji świadomości i tego, dlaczego objawia się ona w złożonych formach.
