Onderzoekers van de Ruhr-Universität Bochum en de San Francisco State University stellen dat het menselijk bewustzijn niet één enkele staat is, maar eerder in drie verschillende lagen is geëvolueerd. Deze lagen – fundamentele opwinding, algemene alertheid en reflexief zelfbewustzijn – zijn elk ontwikkeld om specifieke overlevingsuitdagingen op te lossen en uiteindelijk vorm te geven aan hoe we de wereld en onze plaats daarin ervaren.
De eerste laag: overlevingsinstincten
De meest primitieve vorm van bewustzijn is fundamentele opwinding. Dit gaat niet over denken of voelen; het is een rauwe, biologische reactie op gevaar. Pijn is in deze context geen storing, maar een brutaal efficiënt alarmsysteem. Het dwingt organismen om te reageren op bedreigingen – vluchten, bevriezen of vechten – waardoor overleving in situaties van leven of dood wordt gegarandeerd. Zoals Dr. Newen uitlegt: “Evolutionair ontwikkelde zich eerst de fundamentele opwinding, met als basisfunctie het lichaam in een alarmtoestand te brengen in levensbedreigende situaties, zodat het organisme in leven kan blijven.”
Dit is geen unieke menselijke eigenschap. Zelfs eenvoudige organismen hebben manieren ontwikkeld om op schade te reageren, en pijn is een fundamentele aanjager van die reacties.
De tweede laag: gerichte aandacht
Naarmate de hersenen complexer werden, werd ook ons vermogen om informatie te verwerken groter. Er ontstond algemene alertheid, waardoor we afleidingen konden wegfilteren en ons konden concentreren op kritische stimuli. Stel je voor dat je rook ziet terwijl iemand spreekt; je geeft meteen prioriteit aan de rook, op zoek naar het vuur.
Dr. Montemayor merkt op dat dit niet alleen gaat over fundamentele oorzaak en gevolg (“rook komt uit vuur”), maar ook over het leren van complexe correlaties – de basis van wetenschappelijk onderzoek. Deze selectieve focus maakt leren, probleemoplossing en aanpassing aan nieuwe omgevingen mogelijk. Het is een cruciale stap die verder gaat dan simpelweg reageren op onmiddellijk gevaar.
De derde laag: de zelfbewuste geest
Het laatste stukje van de puzzel is reflexief zelfbewustzijn. Dit is waar dingen uniek menselijk worden (en gevonden worden bij sommige andere geavanceerde dieren). Het betekent dat we niet alleen de wereld kunnen waarnemen, maar ook over onszelf kunnen nadenken binnen die wereld.
We kunnen een intern beeld van onszelf vormen, plannen maken voor de toekomst en met anderen integreren in complexe sociale structuren. Het vermogen om zichzelf in een spiegel te herkennen – een vaardigheid die kinderen rond de leeftijd van 18 maanden ontwikkelen – is een eenvoudig voorbeeld. Dit zelfbewustzijn is essentieel voor sociale cohesie en gecoördineerd gedrag.
“Reflexief bewustzijn… maakt het voor ons mogelijk om beter te integreren in de samenleving en te coördineren met anderen”, benadrukt Dr. Newen.
Dit drieledige model suggereert dat bewustzijn geen verenigde ervaring is, maar een geneste hiërarchie die over miljoenen jaren evolutie is opgebouwd. Elke laag functioneert nog steeds en beïnvloedt hoe we pijn waarnemen, van de wereld leren en ons eigen bestaan begrijpen.
De bevindingen van de onderzoekers, gepubliceerd in Philosophical Transactions of the Royal Society B, geven een duidelijker beeld van hoe het bewustzijn zich ontwikkelde en waarom het zich op de complexe manieren manifesteert.
